Sermaye Piyasasında Dereceleme
1. GİRİŞ
Sermaye piyasasının gelişmesi yönünde atılan önemli adımlardan biri de bu piyasada bulunan araçların ( SP Kanunu’ nun 3. madde 1. fıkranın (b) bendinde belirlenen menkul kıymetler ve diğer sermaye piyasası araçları ) derecelemeye tabi tutulmasıdır. Özellikle yeni gelişmekte olan ülkemiz sermaye piyasasının bu yöndeki çabaları sonucu yatırımcılarını aydınlatma mekanizmasını işletmesi gerek ulusal ve gerekse uluslararası boyutta pozitif bir hareket olarak değerlendirilebilir. Yatırımcılarını ciddi ölçüde koruyan bir ülkenin sermaye piyasasına, uluslararası nitelikteki yatırımcıların çekilmesi ihtimali daha yüksektir. Sermaye piyasasındaki bir çok yatırımcı, bu piyasaya girerken çeşitli ülkelerin şirketleri ile ilgili genel ve özel bir takım bilgilere sahip olamamaktadır. Dereceleme kuruluşları yatırımcıların bu tür bilgi ihtiyaçlarını karşılamak ve onlara karar vermelerinde yardımcı olmak maksadıyla , sistemleştirilmiş ve her birinin belirli anlamları olan notlarla yatırımcıların aydınlatılmasına çalışmaktadırlar. Bu makalenin amacı ; belli başlı dereceleme kuruluşlarına kısa bir bakışın yanında, derecelemenin amacı, derecelemede kullanılan semboller ve anlamlarını ele almak ve buradan hareketle derecelemede kullanılan temel kriterleri incelemeye çalışmaktır.
2. DERECELEME VE DERECELEME KURULUŞLARI
Dereceleme sözlük anlamıyla bir şeyin veya bir kimsenin sahip olduğu değerlerin kalite düzeylerinin ortaya konulması işlemidir. Dereceleme işleminin farklı alanlarda kullanıldığı görülmektedir. Bunlardan bir kaçı; menkul kıymetler, ticari şirketler, finansal kurumlar ve bankalar şeklinde sıralanabilir. Dünya geneline bakıldığında çoğunlukla kamu ya da özel sektör borçlanma menkul kıymetleri için dereceleme işlemi yapılmaktadır. Dereceleme işlemi firmaların ilgili bilgi kaynaklarından elde edilen ekonomik ve sosyal veriler çerçevesinde yapılır. Bu işlem yapılırken dereceleme kuruluşları verilen bilgilerin doğruluğunu araştırma gibi bir denetim işlemi görmezler. Bilgilerin yetersiz olduğu veya ulaşılamama gibi problemlerle karşılaşılması halinde dereceleme faaliyetini durdurabilirler.
Dereceleme faaliyeti 6 Mart 1997 tarih 22925 sayılı Resmi Gazete’ de yayınlanan SPK tebliğine göre ; tebliğde yer alan ortaklıkların veya Sermaye piyasası kurumlarının organizasyonunun , likiditesinin, mali yükümlülüklerini karşılama gücünün , karlılığının ve mali yapısının sektörel , ekonomik , politik ve sosyal koşulları dikkate alarak incelemesi , değerlendirilmesi ve sınıflandırılması suretiyle yapılır.
Dereceleme işlemi global ekonomi içinde oldukça önemli bir yere sahiptir. Ülkemizin AB ile olan entegrasyonu sürecinde bankaların ve bir çok önemli düzeyde şirketlerin genel yapılarına ilişkin bilgilerin ilgili yatırımcı taraflara aktarılmasında önemli sinyallerin dereceleme işleminin sonunda verilmesi mümkündür .
2.1.DERECELEME İŞLEVİNİ GERÇEKLEŞTİREN KURULUŞLAR
Menkul kıymetlerin derecelendirilmesi alanında, geçmişte önemli başarılar elde etmiş ve bu alanın liderleri durumuna gelmiş 4 şirket vardır. Bu şirketlerin ilki 1909 yılında demiryolu yatırımlarının analizini yapan John Moody tarafından kurulan derecelendirme şirketidir . Dun ve Bradstreet şirketlerinin bir bölümü olan Moody Yatırım Hizmetleri Şirketi, günümüzde, derecelendirme alanındaki en büyük iki firmadan biri olmuştur. Moody’i 1916 yılında bu alanda faaliyete başlayan Poor’s Publishing şirketi izlemiştir. 1922 yılında Standard Statistics Company kurulmuş ve daha sonra bu şirket Poor’s Publishing şirketi ile birleşerek Standard & Poor’s adını almıştır.1924 yılında bu alanda faaliyet göstermeye başlayan üçüncü şirket Fitch Publishing Company of New York dur. Ancak 58 yıl sonra iki şirket daha bu alanda faaliyet göstermeye başlamıştır. Bunlar; 1982 yılında Duff & Phelps of Chicago ve 1984 yılında kurulan Mc. Carthy, Crisonti & Maffci, Inc. of New York dur. Son olarak 1985 yılında Xerox şirketinin finansal hizmetler gurubu bu alanda faaliyet göstermeye başlamıştır .
DERECELENDİRMENİN KULLANILMASI
Sermaye piyasası gelişmiş ülkelerde yatırımcıların karar alma süreçlerini doğrudan etkileyen araçlardan biri de risk dereceleme faaliyetleridir. Dereceleme işlemi bankaları, kamu kuruluşlarını , yerel yönetimleri ve genel olarak devletleri değerlendirme boyutlarını da kapsayan geniş bir alana yayıldığı görülmektedir. Risk dereceleme yapılmasında çeşitli hedefler gözlenmektedir. Dereceleme işlevini yaptıran bankalar açısından değerlendirmeye başlarsak bankalar ölçülerine göre farklı beklentiler içinde olabilirler. Küçük bankalar derecelendirmeyi,pörtföylerinin seçiminde yardımcı olarak görürlerken , büyük bankalar kendi yaptıkları analiz için bir kontrol aracı olarak kullanmaktadırlar. Brokerlar ise genellikle derecelendirmeyi, yatırım tahminlerinde ve müşterilere sağladıkları hizmetlerde kullanmaktadırlar.Sigorta şirketleri, her ne kadar kendi elemanları ile yatırım analizlerini yapıyorlarsa da, tahvillerin satın alınması sırasında derecelendirmeden yararlanırlar.
2.3. DERECELENDİRMEDE KULLANILAN SEMBOLLER
Derecelendirme kuruluşları, hemen hemen aynı sembolleri kullanmaktadırlar. Her sembol yaklaşık olarak aynı anlama gelmektedir. Aşağıda, derecelendirme şirketlerinden dört tanesi örnek alınarak tahvil derecelendirmelerine ilişkin semboller bir tablo halinde gösterilmiştir.
Sermaye piyasasının gelişmesi yönünde atılan önemli adımlardan biri de bu piyasada bulunan araçların ( SP Kanunu’ nun 3. madde 1. fıkranın (b) bendinde belirlenen menkul kıymetler ve diğer sermaye piyasası araçları ) derecelemeye tabi tutulmasıdır. Özellikle yeni gelişmekte olan ülkemiz sermaye piyasasının bu yöndeki çabaları sonucu yatırımcılarını aydınlatma mekanizmasını işletmesi gerek ulusal ve gerekse uluslararası boyutta pozitif bir hareket olarak değerlendirilebilir. Yatırımcılarını ciddi ölçüde koruyan bir ülkenin sermaye piyasasına, uluslararası nitelikteki yatırımcıların çekilmesi ihtimali daha yüksektir. Sermaye piyasasındaki bir çok yatırımcı, bu piyasaya girerken çeşitli ülkelerin şirketleri ile ilgili genel ve özel bir takım bilgilere sahip olamamaktadır. Dereceleme kuruluşları yatırımcıların bu tür bilgi ihtiyaçlarını karşılamak ve onlara karar vermelerinde yardımcı olmak maksadıyla , sistemleştirilmiş ve her birinin belirli anlamları olan notlarla yatırımcıların aydınlatılmasına çalışmaktadırlar. Bu makalenin amacı ; belli başlı dereceleme kuruluşlarına kısa bir bakışın yanında, derecelemenin amacı, derecelemede kullanılan semboller ve anlamlarını ele almak ve buradan hareketle derecelemede kullanılan temel kriterleri incelemeye çalışmaktır.
2. DERECELEME VE DERECELEME KURULUŞLARI
Dereceleme sözlük anlamıyla bir şeyin veya bir kimsenin sahip olduğu değerlerin kalite düzeylerinin ortaya konulması işlemidir. Dereceleme işleminin farklı alanlarda kullanıldığı görülmektedir. Bunlardan bir kaçı; menkul kıymetler, ticari şirketler, finansal kurumlar ve bankalar şeklinde sıralanabilir. Dünya geneline bakıldığında çoğunlukla kamu ya da özel sektör borçlanma menkul kıymetleri için dereceleme işlemi yapılmaktadır. Dereceleme işlemi firmaların ilgili bilgi kaynaklarından elde edilen ekonomik ve sosyal veriler çerçevesinde yapılır. Bu işlem yapılırken dereceleme kuruluşları verilen bilgilerin doğruluğunu araştırma gibi bir denetim işlemi görmezler. Bilgilerin yetersiz olduğu veya ulaşılamama gibi problemlerle karşılaşılması halinde dereceleme faaliyetini durdurabilirler.
Dereceleme faaliyeti 6 Mart 1997 tarih 22925 sayılı Resmi Gazete’ de yayınlanan SPK tebliğine göre ; tebliğde yer alan ortaklıkların veya Sermaye piyasası kurumlarının organizasyonunun , likiditesinin, mali yükümlülüklerini karşılama gücünün , karlılığının ve mali yapısının sektörel , ekonomik , politik ve sosyal koşulları dikkate alarak incelemesi , değerlendirilmesi ve sınıflandırılması suretiyle yapılır.
Dereceleme işlemi global ekonomi içinde oldukça önemli bir yere sahiptir. Ülkemizin AB ile olan entegrasyonu sürecinde bankaların ve bir çok önemli düzeyde şirketlerin genel yapılarına ilişkin bilgilerin ilgili yatırımcı taraflara aktarılmasında önemli sinyallerin dereceleme işleminin sonunda verilmesi mümkündür .
2.1.DERECELEME İŞLEVİNİ GERÇEKLEŞTİREN KURULUŞLAR
Menkul kıymetlerin derecelendirilmesi alanında, geçmişte önemli başarılar elde etmiş ve bu alanın liderleri durumuna gelmiş 4 şirket vardır. Bu şirketlerin ilki 1909 yılında demiryolu yatırımlarının analizini yapan John Moody tarafından kurulan derecelendirme şirketidir . Dun ve Bradstreet şirketlerinin bir bölümü olan Moody Yatırım Hizmetleri Şirketi, günümüzde, derecelendirme alanındaki en büyük iki firmadan biri olmuştur. Moody’i 1916 yılında bu alanda faaliyete başlayan Poor’s Publishing şirketi izlemiştir. 1922 yılında Standard Statistics Company kurulmuş ve daha sonra bu şirket Poor’s Publishing şirketi ile birleşerek Standard & Poor’s adını almıştır.1924 yılında bu alanda faaliyet göstermeye başlayan üçüncü şirket Fitch Publishing Company of New York dur. Ancak 58 yıl sonra iki şirket daha bu alanda faaliyet göstermeye başlamıştır. Bunlar; 1982 yılında Duff & Phelps of Chicago ve 1984 yılında kurulan Mc. Carthy, Crisonti & Maffci, Inc. of New York dur. Son olarak 1985 yılında Xerox şirketinin finansal hizmetler gurubu bu alanda faaliyet göstermeye başlamıştır .
DERECELENDİRMENİN KULLANILMASI
Sermaye piyasası gelişmiş ülkelerde yatırımcıların karar alma süreçlerini doğrudan etkileyen araçlardan biri de risk dereceleme faaliyetleridir. Dereceleme işlemi bankaları, kamu kuruluşlarını , yerel yönetimleri ve genel olarak devletleri değerlendirme boyutlarını da kapsayan geniş bir alana yayıldığı görülmektedir. Risk dereceleme yapılmasında çeşitli hedefler gözlenmektedir. Dereceleme işlevini yaptıran bankalar açısından değerlendirmeye başlarsak bankalar ölçülerine göre farklı beklentiler içinde olabilirler. Küçük bankalar derecelendirmeyi,pörtföylerinin seçiminde yardımcı olarak görürlerken , büyük bankalar kendi yaptıkları analiz için bir kontrol aracı olarak kullanmaktadırlar. Brokerlar ise genellikle derecelendirmeyi, yatırım tahminlerinde ve müşterilere sağladıkları hizmetlerde kullanmaktadırlar.Sigorta şirketleri, her ne kadar kendi elemanları ile yatırım analizlerini yapıyorlarsa da, tahvillerin satın alınması sırasında derecelendirmeden yararlanırlar.
2.3. DERECELENDİRMEDE KULLANILAN SEMBOLLER
Derecelendirme kuruluşları, hemen hemen aynı sembolleri kullanmaktadırlar. Her sembol yaklaşık olarak aynı anlama gelmektedir. Aşağıda, derecelendirme şirketlerinden dört tanesi örnek alınarak tahvil derecelendirmelerine ilişkin semboller bir tablo halinde gösterilmiştir.