Artikülasyon Çalışmaları
artikülasyon çalışması artikülasyon çalışmaları s harfi nasıl söylenir r harfi nasıl söylenir r
SESLER ÜZERİNDE ÇALIŞMALAR(ARTİKÜLASYON)
Çocukların iyi bir dile, normal bir konuşmaya, sahip olabilmeleri her şeyden önce vokal ve konsonların seslerini temiz olarak çıkarabilmelerine bağlıdır. Bunun gerçekleşmesi için öğretmenin seslerin telaffuzunda konuşma organlarının aldığı şekillerin bilinmesine, bu iş için pratik ve yeterli bilgiye sahip olması gereklidir.
VOKALLER
Çalışmalara uzun vokallerle başlamak gereklidir. İlk ele alınacak vokal “A” olmalıdır. “A” çocuklar için uygun gelmezse “U” dan başlanabilir.
Vokallerin telaffuzunda dilin hareketi çok önemlidir. Çünkü çocuklar genellikle dillerini dışarıya çıkartırlar. Buna çok dikkat etmek gereklidir.
Vokal çalışmalarında bir sesten, diğer sese kolaylıkla geçilebilmek için şu sıra takip edilmelidir:
1- A-O U-I
2- A-E İ-Ü
3- A-O Ö-Ü
4- A-E-Ö
1- (A) : sesinde ağız açıklığı, dişler arası bir başparmağı, dudaklar arası iki parmak olacaktır. Dil ucu ait dişe temas vaziyette, dil normal ve düz durumdadır. Dil ortası hafifçe çukurdur. Bu vokali çıkarmak için çocuğun ağzını tam olarak açtırmalı, göğsünü şişirtmeli ve ciğerlerinin havasını birden bire boşaltmalıdır. Burada öğretmen önce nefesin dışarıya verileceğini, sonra bu nefesin bir titreşim meydana getireceğini çocuğa anlatmalıdır. Bunun için çıkan nefesin cilde teması ve dokunma duyusu yolu ile hançere titreşiminin tespiti olur.
Bazen “A” yerine “H” gibi hışırtı çıkar, bu durumda öğretmen çocuğa derin bir nefes aldırmalı ve kuvvetle göğsünü sıkarak havayı birden bire boşaltmalıdır.”A”yı “H” gibi telaffuz eden çocukların karın adalelerini, gevşek bulundurmak için arka üstü yatırmak, ayaklarını kıvırmak ve bu durumda çalışmaları tekrarlamak lazımdır.
Bazı çocuklar ise ağızları ne kadar açık olursa olsun “A” yerine “E” sesi çıkarırlar. Bu olay çocukların dillerini kubbe gibi şişirmiş olmalarından ileri gelir. Buna engel olmak için çocuğun dilini kendi parmağıyla bastırmak yeterlidir. “K’ sesi önce, önden telaffuz ettirilir. Makaraya iplik sarar gibi, yalnız burada sesin düz çıkması, alçalıp yükselmemesine dikkat edilir. Burada sesin bozulmaması için çenenin normal gevşeklikte bulunması gereklidir. Çenelerini sıkanların çeneleri hareket ettirilmek suretiyle istenilen gevşeklik sağlanır.
2- (0): Kolay telaffuz edilen sesler arasındadır. “A” telaffuz edilirken dudaklara düzgün bir daire yuvarlaklığı verilirse “0” sesi çıkar.” 0” ile karışan ses “ U”dur. Sebebi; “0” telaffuz edilirken çenenin yukarıya kalkması yani çenelerin birbirine yaklaşması “U” sesini verir. Buna engel olmak için çeneyi biraz aşağıya itmek gerekir. Bu durumu aynı zamanda şemalar üzerinde de göstermek gerekir.
3- (U) : Dil ucu, alt dişlerin gerisinde, dil gerisi yumuşak damağa doğru kalkık dudaklar yuvarlak kırışık ve ileri doğru uzamış durumdadır.”U” sesini çıkarmak için “A’ sesini telaffuz ettirirken dudakları yuvarlak ve ileri doğru uzatır, çeneleri biraz yaklaştırırsak “ U” sesi çıkar veya “0” sesi telaffuz edilirken elimizin yardımıyla dudakları biraz büzer ileri doğru uzatır ve alt çeneyi başparmağımızla biraz yukarıya doğru itersek” U” sesi meydana gelir. Başka bir çalışma şekli de “I” telaffuz edilirken parmaklarımız aracılığıyla dudakları toplarsak “U” sesi çıkar. Nefes “0” sesinden daha soğuktur. Bu durumun da çocuklara hissettirilmesi gerekir.
4- (I): Dil ucu geriye çekik, dil adaleleri gergin, dil gerisi yumuşak damağa doğru kalkık “U” sesinde olduğu gibi dudaklar kenarlara doğru çekik durumdadır. “I” yerine “ İ” çıkaran çocuğun dili hafifçe geriye doğru itilirse hata düzelir.
5- (E): Dil ucu alt dişlere dokunur.Dil önü sert damağa kalkık durumdadır.Dilin yüksekliği “İ”’dan biraz daha azdır. “E” vokaller içinde “A” ,“O” gibi kolay telaffuz edilen sesler arasındadır. Bu sesi çıkartmak için önce çocuğun “A” sesini çıkartmış olması gereklidir. Bundan sonra yavaş yavaş çenelerini birbirine yaklaştırmalı, bu yaklaşma da dişler arası 1-2 mm açık olmalıdır.
6- (İ): Ağız ve dil adaleleri gergin, dil ucu alt dişlerin gerisinde, dil önü sert damağa yapıştırılmış, dudaklar yayvan, dişler kapalı durumdadır. “t” vokalini çıkartmak için dişler temas etmeyecek şekilde çok yaklaştırılmalı ve çocuğa bir ıkınma durumu verilmelidir. Bu durumda çocuk “İ” yerine “E” çıkarıyorsa çene altına biraz basmalı ve çocuğun elini kafamıza koyarak buradaki titreşimi tespit etmesine çalışılmalıdır. Bu çalışma şeklinde istenilen sonucu alamazsak onlara küçük “hüiiiii” gibi soluklu çalışma, “H” sesini sesli ve sessiz çıkartmak suretiyle “İ” ‘ye çekilmelidir. Başka bir şekilde “I-İ” harfi bulunan kelimeleri telaffuz ettirmek suretiyle ( Fatih) gibi. Çok zaman dişlerin fazla sıkılmasından “Z”, “Ş” gibi sesler meydana gelir. Buna engel olmak için burnunu sıkmak ve başını enseden itibaren geri yatırmak çözüm olabilir. Diğer bir çalışma şekli de “U” telaffuz edilirken dudakları gergin bir duruma getirmektir. “A” dan “İ” ye kadar olan durumda dilin yanında bir değişiklik olmaz. Yalnız değişme orta kısım ve dudaklarda olur. Bu durum çocuklara hissettirilmelidir.
7- (Ü) : Dil vaziyeti “İ”de olduğu gibi olur. Dudaklar “U” daki gibi yuvarlak ve öne doğru uzanmış durumdadır. “U” vokalinin çıkarılması için “İ” telaffuz ettirilir. Bu durumda dudaklara “U” daki durum verilirse “Ü” sesi çıkmış olur. Yani “İ” sesi çıkarılırken parmaklarımız aracılığı ile dudaklarımıza yuvarlak ve öne uzanmış bir durum verilir. “U” sesi telaffuz ettirilirken çıkan soğuk ve şiddetli nefes hissettirilmelidir.
8- (Ö): Dil ucu alt dişlere dokunur durumda, dil gergin, yumuşak damağa doğru kalkıktır. Ağız açık, dudaklar yuvarlaktır. “Ö” dil vaziyeti “E” deki gibi dudaklar “O” daki gibi yuvarlak ve biraz daha öne uzanmış durumdadır.”E” sesinden “Ö” sesine geçmek için dilin durumu değişmez. Gerilmiş dudaklar elimiz yardımıyla yuvarlak bir duruma getirilirse “Ö” sesi çıkar, “Ö” ye geçmek: “O” sesi çıkarılırken elimiz yardım ile dudakları biraz gerersek veya çeneyi ve dili biraz itersek “Ö” sesi meydana gelir.
KONSONLAR
Konsonların telaffuzunda önce çocukların bireysel olarak kolay çıkarabildikleri seslerden başlanmalıdır. Genel kural olarak çocuklar tarafından en kolay telaffuz edilen sessizler çıkış yerine göre en önde olanlardır. Bunlar “B”, “P”, “M” , “N” sessizleridir. İşte bu sessizlerden başlanmasının nedeni çocukların ağızdaki hareketlerinin görünmesi ve kaslardaki titreşimlerinin dokunarak hissedilmesi kolaylığıdır. Bazı uzmanlar bu çalışmalara “B, T, P, F” gibi öğrenilmesi ve telaffuzu kolay olan seslerden başlanmasını, bazıları ise yukarıdaki sıraya uyarak “F” , “D”, “P”, “B” seslerinden hareket edilmesini tavsiye etmektedirler. En uygun yol birinci yol olmakla beraber, öğretmenler öğrencilerine göre kolaylık gösteren yoldan çalışmaya başlayabilirler.
1-) ( N) : Burun sesidir. Dilin ucu ile tam engellenen bir konsondur. Dilin sivri ucu “T, D” seslerinde olduğu gibi hafifçe üst diş etlerini bastırır. Dilin yanları üst azı dişleri ve damağın kenarı ile temas haldedir. Dilin bu durumu sesin ağız yolundan dışarı çıkmasına engel olur.
“N” sesinin telaffuzu Çoğu kez “T-D” sessizleri ile karıştırılır. Bunun sebebi bu sessizlerin çıkış şekillerinin yakınlığıdır. Buna engel olmak için “N” sesinin telaffuzunda burun titreşiminin, çocuğa fark ettirilmesi yeterlidir. Ses genizden çıkıyorsa çocukların başlarını öne doğru eğdirmek gereklidir.
2-) ( M): Burun sesidir. Dudaklarla tam engellenen bir sestir. İki dudak bir araya getirilerek nefes tam olarak engellenir. Bu şekilde engellenen nefes, yumuşak damak ve küçük dilin aşağıya çekilmesiyle açılan genizden geçerek burun yoluyla dışarıya çıkar. Aşağı yukarı “D-P” sessizlerinin genizdeki karşılığı gibidir. Bazı çocuklar sessizleri genizden verirler. Bu halde çocukların başlarını öne eğmek gereklidir. “M” sesini çıkartmak için öncelikle çocukların “M- M - M” titreşimi tespit ettirilir. Sonra dudaklar birbirinden ayrılınca ( M) sesi kendiliğinden çıkar. Bu sesin ağızdaki söylenişi “D”, “P” ye uyduğu için çok defa bu seslerle karışır. Buna engel olmak için burundaki titreşimi tespit etmek yeterlidir. Burun seslerini çıkartırken, çıkışları aynı olan seslerle karıştırıldığı zaman ayırt etmek için madeni aynalardan; cep aynalarından faydalanılır. Örneğin: “M” dediğimiz zaman ayna üzerinde nefes izi vardır. “B” sesinde bu yoktur.
3-) ( B) 😀udaklarla tam engellenen bir hançere sesidir. ‘T” sesinde olduğu gibi dudaklar kapalı, fakat bunda basınç daha azdır “B” sesinin telaffuzunda “P” sesinden faydalanılır. “P” sesi telaffuz ettirilirken çocuğun hançeresi üzerine biraz temas yaparak hançerede bir titreşim olduğu hissettirilir, “D” sesi meydana gelir. Çok defa bu ses “M” sesi ile karıştırılır. Buna engel olmak için çocuğun burnunu sıkmak ve titreşimin hançereden geldiğini hissettirmek gerekir.
4-) ( P) Dudaklarla tam engellenen bir nefes sesidir. Dudakların aniden birbirinden ayrılmasıyla nefesin patlamasından meydana gelen bir sestir. Burada ses telleri titreşim yapmaz. “P” sesini çıkartmak için önce dudaklar kapatılır ve birdenbire açılır. Çocuklar bunda başarılı olamazlarsa önlerine küçük kâğıt parçaları ve tebeşir tozu konur.( puuuuuuu şeklinde üfletilir) Bazen “P” sesiyle “B” sesi ağızdaki söylenişleri aynı olduğu için birbirine karıştırılır. Bunları ayırt etmek için öncelikle hançeredeki titreşim saptanır. “P” nefes sesi olduğu için hançerede titreşim olmaz. Diğer bir çalışma şekli de elimize bir kâğıt şerit alırız, “8” dediğimiz zaman kâğıt hareket etmez, “P” de ise hareket eder. Buna benzer daha birçok çalışma yapılabilir.
5-) ( S ) Nefes sesidir. Dilin ucu ile yandan engellenir. Dil ucu alt dişlerin gerisine temas eder. Dil palası diş etlerine dokunarak havanın geçmesi için ortada küçük bir oluk oluşturur. Ses, dilin ortasında kalan bu ince delikten geçerek çıkar. Dişler birbirine değmeyecek kadar yaklaşmış, dudaklar birbirinden ayrılmış durumdadır.”S” sesini çıkartmak için, önce nefes alıştırmaları yaptırılır ve nefes verilirken çıkan soğuk nefes çocuğun eline temas ettirilir. “Sssss” gibi, bu çalışmalar anında, dişler birbirine iyice yaklaştırılır. Yalnız bu yaklaşma fazla yapılırsa ıslık sesi çıkar. Buna engel olmak için çocuğun dişleri arasına kalınca bir kâğıt konur ve çıkarılır. Kalan açıklığın korunması çocuklardan istenir. Bu sesi meydana getirmek için dilin alt çeneye iyice yatması gereklidir. Yalnız bu çalışmaların başında öncelikle çocukların dilleri dışarıda olmak üzere “S” sesi çıkartılmaya çalışılır. Sonra dillerini içeri, dişlerinin arkasına çekmeleri söylenir. Başka bir çalışma şekli de “F” sesi çıkarılırken alt dudak biraz aşağı çekilirse “S” sesi çıkar. “S” sesinin çıkartılmasında “Z” sesinin çıkışından yararlanılır.
6-) ( Ş) Nefes sesidir. Dilin üstü ile yandan engellenir. Dil ucu ve dil palası diş etlerinin geri kısmına ve sert damağın ön kısmına kadar uzatılır. Nefes ağızdan “S” ye göre daha genişçe bir boşluktan çıkar. “Ş” de nefes sıcaktır. “Ş” sesini çıkartmak için önce çocuklara “S” sesi çıkarttırılır. “S” sesi telaffuz edilirken parmaklarımızla dudakları yanlardan öne doğru toplarsak ve dilin ucunu biraz geriye çekersek “Ş” sesi meydana gelir.
7-) ( T) Nefes sesidir. Dilin ucu ile tam engellenir. Dil ucu üst dişlere ve biraz da diş etlerine doğru temas ettirilir. Kenarları ise azı dişlerine ve biraz da diş etlerine değerse nefes, ağzın boşluğu içinde hissedilir. Sonra da dilin birden bire aşağıya doğru çekilmesiyle patlama halinde dışarı çıkar. Ses telleri titreşim yapmaz. “T” sesini çıkartmak için çocukların ellerine ince bir kâğıt parçası verilerek ( tı-tı) şeklinde üfletilir. Bu sesi çıkarırken elimizle dudaklar biraz yana getirilirse “F” sesini çıkarmış olur.
😎 ( D) Hançere sesidir. Dilin ucu ile engellenen bir sestir. Meydana geliş şekli “T” sesinin aynıdır. Ses telleri titreşim yapar. Dilin ucu üst diş etlerine temas eder. Ancak “T”deki gibi basınç yapmaz. Dişler “T” deki gibi fazla sıkılmamaktadır. “T” telaffuz ettirilirken çocukların hançerelerine hafifçe bastırılırsa “D” sesi meydana gelir. “T” ile “D” arasındaki fark hançeredeki titreşim ve ağızdan çıkan nefesi, kâğıt ile kontrol ettirilerek çocuklara fark ettirilir. “D” harfini “N” gibi çıkaran çocukların burunları sıkılınca “D” sesi çıkar.
9-) ( F) : Nefes sesidir. Dudaklarla merkezden engellenir. Üst dişler, alt dudağa temas ettirilir. İki çene arasındaki mesafe çok azdır. Bunun için nefes kuvvetli bir sürtünme ile çıkar. Ses daha çok dudağın içi tarafından çıkar. Yanakla azı dişlerine yanaşır. Dil ucu, alt kesici dişler arasındadır, ses telleri titremez, nefes şiddetlidir. “F” sesini çıkarmak için üfleme yapılırken üst dişlerimizi alt dudağa temas ettirirsek “F” sesi çıkar. “S” sesinden de “F” sesine kolay geçilir.
10-) ( V) : Hançere sesidir. Dudaklarla merkezden engellenir. “V” sesinin meydana geliş şekli “F” sesinin aynısıdır. Yalnız birisi hançere, birisi nefes sesidir. “V” sesinde hançerede titreşim vardır. “V” sesini çıkartmak için “F” sesinden hareket edilir. “F” telaffuz edilirken alt dudak büzülerek sıkılırsa “V” sesi çıkar.
11-) ( Ç ) Nefes sesidir. Yumuşak damakla tam engellenir. Dil “T” telaffuz edecek şekilde iken “T”nin telaffuzunu tamamlamadan “Ş” sesi gelirse “Ç” çıkar. “Ç” sesini çıkarmak için “T” den hareket edilir. “T” sesi telaffuz edilirken parmağımızla dilin ucunu dişleriniz arasına hafifçe bastırırsak “Ç” sesi çıkar. “TŞ” bileşimi çabuk çıkartılırsa “Ç” olur.Dil ucu, ön alt çene diş etlerinin dibine bastırılarak “T” çıkarılırken “Ç” çıkar.Yine “Ç” sesi çıkarmak için çocuğun eline tebeşir tozu konur, “T” çıkarırken üfleme yapar.Aynı işlem mumla da yapılır.
12-) ( C) Hançere sesidir. Yumuşak damakla tam engellenir. Meydana geliş şekli “Ç” sesinin aynıdır. Yalnız hançerede titreşim meydana gelir. “C” sesini çıkarmak için “Ç” sesi telaffuz ettirilir ve hançere üzerine elin yanıyla hafif basınç yapılırsa “C” sesi meydana gelir.
13-) ( K) Nefes sesidir. Yumuşak damakla tanı engellenir. Dil gerisi yumuşak damağa temas eder bu şekilde engellenen nefes, dilin aşağı inmesi ile birdenbire patlayarak dışarı çıkar. “K” sesini elde etmek için “T” sesinden hareket edilir. “T” telaffuz edilirken dilin ucu geriye doğru itilirse “K” sesi meydana gelir.
14-) ( G ) Hançere sesidir. Yumuşak damakla tam engellenir. Meydana gelişi “K” nın aynıdır. Yalnız hançerede titreşim olur. “G” sesini elde etmek için “D” sesini telaffuz ederken dilin ucu geri itilirse “G” sesi çıkar. Başka bir çalışma şekli de “K”yı telaffuz ederken hançere seslerinin üzerine parmakla biraz bastırılırsa “G” sesi çıkar.
15-)( Ğ ) Tek olarak çalışılmaz. Bu sesten önce gelen sesli harfi uzatmak suretiyle “Ö” sesi çıkartılır. Yağmur gibi.
16-) ( R) Hançere sesidir. Dilin ucu ile yandan engellenir. Dil ucu diş etlerinin geri kısmına uzanır. Dil gerisi de sert damağa doğru kalkar. “R” sesi daima önde ve yumuşaktır. Kelime sonuna geldiği zaman sesini hafif kaybeder. “R” sesini çıkartmak için çocuğa su ile gargara yaptırılır. Diğer bir şekil de ise brrrrr dedirterek dudak titretilir. Oradan dil titreşimine geçilir.
17-) ( Z) Hançere sesidir. Dil ucu ile yandan engellenir. “S” sesinin oluşumuyla aynıdır. “Z” sesini çıkartmak için “S” sesi telaffuz ettirilir. Çocukların hançereleri üzerine titreşim yaptırılır. Titreşim parmaklar ile hissettirilir.
1😎 ( Y) Hançere sesidir, dilin üstü ile yandan engellenir. Ve dişlere yavaşça temas eder. Nefesin, dilin orta yanlarından geçmesi için dar bir geçit meydana gelir, sonra dil hemen aşağıya iner. “Y” sesi çok hafif bir sestir. Bunu çıkartmak için “İ A”dan “Y” ye geçilir. “Y” sesini çıkartmak için “R” sesinden hareket edilir. “R” sesi titreşimsiz yapılırsa “Y” sesi meydana gelir. Bunun için “R” telaffuz edilirken dilin üstten ucu hafifçe basılırsa “Y” meydana gelir.
19-) ( H): Nefes sesidir. Kendinden sonra gelen vokallerin kalıbına giren bir sestir. “Ü” sesini çıkartmak için nefes ayna üzerine boşaltılarak aynadaki buğulanma çocuğa gösterilir.
20-) ( L) Hançere sesidir. Dilin ucu ile merkezden engellenir. Dil ucu üst dişlere temas eder, dil önü sert damağa kalkar. Nefes dilin kenarlarından yanlara doğru çıkmış olur. Ağzın durumu bu sesten önce veya sonra gelene bağlıdır. “L” sesi ‘la la’ hecelerinin tekrarı ile geliştirilir.
21-) ( J) : Hançere sesidir. Bu sesi çıkartmak için “Ş” sesi çıkarılırken hançere üzerine bastırılırsa “J” sesi meydana gelir.
Alfabemizde bulunan sesli ve sessizlerin fonetiğine ve artikülâsyonuna ait yukarıda verilen pratik bilgilere ek olarak aşağıdaki maddelerin bu çalışmalarda dikkate alınması gereklidir.
1- Çok bağıran çocukların seslerini normal duruma getirebilmek için çalışmalara bir zaman ara verilmeli ve aralıklı bir şekilde çalışılmalıdır.
2- Cızırdayarak konuşan bir çocuğun sesini berrak bir duruma getirmek için alçak sesle konuşturmak gerekir.( İki metreden duyulacak şekilde)
3- Tiz sesli çocukların seslerini istenilen tona getirmek için sesin göğüs boşluğundan verilmesi gereklidir. Bunu çocuklara hissettirmek için öğrencinin bir elini kendi diğer elini de öğretmenin göğsüne koydurmalıdır. Çocuk masaya yatırılır ayaklar kendisine doğru çekilir eller yanda düz durumdadır. Bu şekilde karın kasları gevşetilmiş olur. Çocuğun göğsü üzerine hafif darbeler yapılarak istediğimiz ses elde edilir.
4- Başı arkaya, arkadan öne almak suretiyle ses telleri gevşetilerek tiz ses pesleştirilir.
5- Yumuşak damağı çalıştırmak için boğaz gıgıklanır, gargara yaptırılır.
6- Sesleri çok ağır çıkan çocukların seslerini düzeltmek için yukarıdaki çalışmaların tersi yapılır. Ses çocuğa hançereden verilir. Çocuğun bir eli öğretmenin hançeresinde diğer eli de kendi hançeresindedir.
7- Çocukların bazıları burundan konuşurlar. Bunun için ilk çalışma şekli çocuğun ses çıkarırken bumu sıkılır veya boynu arkaya doğru eğilir. Bundan başka kamışla su üfletilir, sabun köpüğünden balon yaptırılır, avurtları şişirtilerek yürütülür.
8- Yuvarlak sesleri alçaltmak için dudaklar öne uzatılır.
9- Geniz seslerini hissettirmek için dudaklar kapalı olarak mırıldanmak yeterlidir.
Kaynaklar
İşitme Engelliler Eğitim Dergisi
SESLER ÜZERİNDE ÇALIŞMALAR(ARTİKÜLASYON)
Çocukların iyi bir dile, normal bir konuşmaya, sahip olabilmeleri her şeyden önce vokal ve konsonların seslerini temiz olarak çıkarabilmelerine bağlıdır. Bunun gerçekleşmesi için öğretmenin seslerin telaffuzunda konuşma organlarının aldığı şekillerin bilinmesine, bu iş için pratik ve yeterli bilgiye sahip olması gereklidir.
VOKALLER
Çalışmalara uzun vokallerle başlamak gereklidir. İlk ele alınacak vokal “A” olmalıdır. “A” çocuklar için uygun gelmezse “U” dan başlanabilir.
Vokallerin telaffuzunda dilin hareketi çok önemlidir. Çünkü çocuklar genellikle dillerini dışarıya çıkartırlar. Buna çok dikkat etmek gereklidir.
Vokal çalışmalarında bir sesten, diğer sese kolaylıkla geçilebilmek için şu sıra takip edilmelidir:
1- A-O U-I
2- A-E İ-Ü
3- A-O Ö-Ü
4- A-E-Ö
1- (A) : sesinde ağız açıklığı, dişler arası bir başparmağı, dudaklar arası iki parmak olacaktır. Dil ucu ait dişe temas vaziyette, dil normal ve düz durumdadır. Dil ortası hafifçe çukurdur. Bu vokali çıkarmak için çocuğun ağzını tam olarak açtırmalı, göğsünü şişirtmeli ve ciğerlerinin havasını birden bire boşaltmalıdır. Burada öğretmen önce nefesin dışarıya verileceğini, sonra bu nefesin bir titreşim meydana getireceğini çocuğa anlatmalıdır. Bunun için çıkan nefesin cilde teması ve dokunma duyusu yolu ile hançere titreşiminin tespiti olur.
Bazen “A” yerine “H” gibi hışırtı çıkar, bu durumda öğretmen çocuğa derin bir nefes aldırmalı ve kuvvetle göğsünü sıkarak havayı birden bire boşaltmalıdır.”A”yı “H” gibi telaffuz eden çocukların karın adalelerini, gevşek bulundurmak için arka üstü yatırmak, ayaklarını kıvırmak ve bu durumda çalışmaları tekrarlamak lazımdır.
Bazı çocuklar ise ağızları ne kadar açık olursa olsun “A” yerine “E” sesi çıkarırlar. Bu olay çocukların dillerini kubbe gibi şişirmiş olmalarından ileri gelir. Buna engel olmak için çocuğun dilini kendi parmağıyla bastırmak yeterlidir. “K’ sesi önce, önden telaffuz ettirilir. Makaraya iplik sarar gibi, yalnız burada sesin düz çıkması, alçalıp yükselmemesine dikkat edilir. Burada sesin bozulmaması için çenenin normal gevşeklikte bulunması gereklidir. Çenelerini sıkanların çeneleri hareket ettirilmek suretiyle istenilen gevşeklik sağlanır.
2- (0): Kolay telaffuz edilen sesler arasındadır. “A” telaffuz edilirken dudaklara düzgün bir daire yuvarlaklığı verilirse “0” sesi çıkar.” 0” ile karışan ses “ U”dur. Sebebi; “0” telaffuz edilirken çenenin yukarıya kalkması yani çenelerin birbirine yaklaşması “U” sesini verir. Buna engel olmak için çeneyi biraz aşağıya itmek gerekir. Bu durumu aynı zamanda şemalar üzerinde de göstermek gerekir.
3- (U) : Dil ucu, alt dişlerin gerisinde, dil gerisi yumuşak damağa doğru kalkık dudaklar yuvarlak kırışık ve ileri doğru uzamış durumdadır.”U” sesini çıkarmak için “A’ sesini telaffuz ettirirken dudakları yuvarlak ve ileri doğru uzatır, çeneleri biraz yaklaştırırsak “ U” sesi çıkar veya “0” sesi telaffuz edilirken elimizin yardımıyla dudakları biraz büzer ileri doğru uzatır ve alt çeneyi başparmağımızla biraz yukarıya doğru itersek” U” sesi meydana gelir. Başka bir çalışma şekli de “I” telaffuz edilirken parmaklarımız aracılığıyla dudakları toplarsak “U” sesi çıkar. Nefes “0” sesinden daha soğuktur. Bu durumun da çocuklara hissettirilmesi gerekir.
4- (I): Dil ucu geriye çekik, dil adaleleri gergin, dil gerisi yumuşak damağa doğru kalkık “U” sesinde olduğu gibi dudaklar kenarlara doğru çekik durumdadır. “I” yerine “ İ” çıkaran çocuğun dili hafifçe geriye doğru itilirse hata düzelir.
5- (E): Dil ucu alt dişlere dokunur.Dil önü sert damağa kalkık durumdadır.Dilin yüksekliği “İ”’dan biraz daha azdır. “E” vokaller içinde “A” ,“O” gibi kolay telaffuz edilen sesler arasındadır. Bu sesi çıkartmak için önce çocuğun “A” sesini çıkartmış olması gereklidir. Bundan sonra yavaş yavaş çenelerini birbirine yaklaştırmalı, bu yaklaşma da dişler arası 1-2 mm açık olmalıdır.
6- (İ): Ağız ve dil adaleleri gergin, dil ucu alt dişlerin gerisinde, dil önü sert damağa yapıştırılmış, dudaklar yayvan, dişler kapalı durumdadır. “t” vokalini çıkartmak için dişler temas etmeyecek şekilde çok yaklaştırılmalı ve çocuğa bir ıkınma durumu verilmelidir. Bu durumda çocuk “İ” yerine “E” çıkarıyorsa çene altına biraz basmalı ve çocuğun elini kafamıza koyarak buradaki titreşimi tespit etmesine çalışılmalıdır. Bu çalışma şeklinde istenilen sonucu alamazsak onlara küçük “hüiiiii” gibi soluklu çalışma, “H” sesini sesli ve sessiz çıkartmak suretiyle “İ” ‘ye çekilmelidir. Başka bir şekilde “I-İ” harfi bulunan kelimeleri telaffuz ettirmek suretiyle ( Fatih) gibi. Çok zaman dişlerin fazla sıkılmasından “Z”, “Ş” gibi sesler meydana gelir. Buna engel olmak için burnunu sıkmak ve başını enseden itibaren geri yatırmak çözüm olabilir. Diğer bir çalışma şekli de “U” telaffuz edilirken dudakları gergin bir duruma getirmektir. “A” dan “İ” ye kadar olan durumda dilin yanında bir değişiklik olmaz. Yalnız değişme orta kısım ve dudaklarda olur. Bu durum çocuklara hissettirilmelidir.
7- (Ü) : Dil vaziyeti “İ”de olduğu gibi olur. Dudaklar “U” daki gibi yuvarlak ve öne doğru uzanmış durumdadır. “U” vokalinin çıkarılması için “İ” telaffuz ettirilir. Bu durumda dudaklara “U” daki durum verilirse “Ü” sesi çıkmış olur. Yani “İ” sesi çıkarılırken parmaklarımız aracılığı ile dudaklarımıza yuvarlak ve öne uzanmış bir durum verilir. “U” sesi telaffuz ettirilirken çıkan soğuk ve şiddetli nefes hissettirilmelidir.
8- (Ö): Dil ucu alt dişlere dokunur durumda, dil gergin, yumuşak damağa doğru kalkıktır. Ağız açık, dudaklar yuvarlaktır. “Ö” dil vaziyeti “E” deki gibi dudaklar “O” daki gibi yuvarlak ve biraz daha öne uzanmış durumdadır.”E” sesinden “Ö” sesine geçmek için dilin durumu değişmez. Gerilmiş dudaklar elimiz yardımıyla yuvarlak bir duruma getirilirse “Ö” sesi çıkar, “Ö” ye geçmek: “O” sesi çıkarılırken elimiz yardım ile dudakları biraz gerersek veya çeneyi ve dili biraz itersek “Ö” sesi meydana gelir.
KONSONLAR
Konsonların telaffuzunda önce çocukların bireysel olarak kolay çıkarabildikleri seslerden başlanmalıdır. Genel kural olarak çocuklar tarafından en kolay telaffuz edilen sessizler çıkış yerine göre en önde olanlardır. Bunlar “B”, “P”, “M” , “N” sessizleridir. İşte bu sessizlerden başlanmasının nedeni çocukların ağızdaki hareketlerinin görünmesi ve kaslardaki titreşimlerinin dokunarak hissedilmesi kolaylığıdır. Bazı uzmanlar bu çalışmalara “B, T, P, F” gibi öğrenilmesi ve telaffuzu kolay olan seslerden başlanmasını, bazıları ise yukarıdaki sıraya uyarak “F” , “D”, “P”, “B” seslerinden hareket edilmesini tavsiye etmektedirler. En uygun yol birinci yol olmakla beraber, öğretmenler öğrencilerine göre kolaylık gösteren yoldan çalışmaya başlayabilirler.
1-) ( N) : Burun sesidir. Dilin ucu ile tam engellenen bir konsondur. Dilin sivri ucu “T, D” seslerinde olduğu gibi hafifçe üst diş etlerini bastırır. Dilin yanları üst azı dişleri ve damağın kenarı ile temas haldedir. Dilin bu durumu sesin ağız yolundan dışarı çıkmasına engel olur.
“N” sesinin telaffuzu Çoğu kez “T-D” sessizleri ile karıştırılır. Bunun sebebi bu sessizlerin çıkış şekillerinin yakınlığıdır. Buna engel olmak için “N” sesinin telaffuzunda burun titreşiminin, çocuğa fark ettirilmesi yeterlidir. Ses genizden çıkıyorsa çocukların başlarını öne doğru eğdirmek gereklidir.
2-) ( M): Burun sesidir. Dudaklarla tam engellenen bir sestir. İki dudak bir araya getirilerek nefes tam olarak engellenir. Bu şekilde engellenen nefes, yumuşak damak ve küçük dilin aşağıya çekilmesiyle açılan genizden geçerek burun yoluyla dışarıya çıkar. Aşağı yukarı “D-P” sessizlerinin genizdeki karşılığı gibidir. Bazı çocuklar sessizleri genizden verirler. Bu halde çocukların başlarını öne eğmek gereklidir. “M” sesini çıkartmak için öncelikle çocukların “M- M - M” titreşimi tespit ettirilir. Sonra dudaklar birbirinden ayrılınca ( M) sesi kendiliğinden çıkar. Bu sesin ağızdaki söylenişi “D”, “P” ye uyduğu için çok defa bu seslerle karışır. Buna engel olmak için burundaki titreşimi tespit etmek yeterlidir. Burun seslerini çıkartırken, çıkışları aynı olan seslerle karıştırıldığı zaman ayırt etmek için madeni aynalardan; cep aynalarından faydalanılır. Örneğin: “M” dediğimiz zaman ayna üzerinde nefes izi vardır. “B” sesinde bu yoktur.
3-) ( B) 😀udaklarla tam engellenen bir hançere sesidir. ‘T” sesinde olduğu gibi dudaklar kapalı, fakat bunda basınç daha azdır “B” sesinin telaffuzunda “P” sesinden faydalanılır. “P” sesi telaffuz ettirilirken çocuğun hançeresi üzerine biraz temas yaparak hançerede bir titreşim olduğu hissettirilir, “D” sesi meydana gelir. Çok defa bu ses “M” sesi ile karıştırılır. Buna engel olmak için çocuğun burnunu sıkmak ve titreşimin hançereden geldiğini hissettirmek gerekir.
4-) ( P) Dudaklarla tam engellenen bir nefes sesidir. Dudakların aniden birbirinden ayrılmasıyla nefesin patlamasından meydana gelen bir sestir. Burada ses telleri titreşim yapmaz. “P” sesini çıkartmak için önce dudaklar kapatılır ve birdenbire açılır. Çocuklar bunda başarılı olamazlarsa önlerine küçük kâğıt parçaları ve tebeşir tozu konur.( puuuuuuu şeklinde üfletilir) Bazen “P” sesiyle “B” sesi ağızdaki söylenişleri aynı olduğu için birbirine karıştırılır. Bunları ayırt etmek için öncelikle hançeredeki titreşim saptanır. “P” nefes sesi olduğu için hançerede titreşim olmaz. Diğer bir çalışma şekli de elimize bir kâğıt şerit alırız, “8” dediğimiz zaman kâğıt hareket etmez, “P” de ise hareket eder. Buna benzer daha birçok çalışma yapılabilir.
5-) ( S ) Nefes sesidir. Dilin ucu ile yandan engellenir. Dil ucu alt dişlerin gerisine temas eder. Dil palası diş etlerine dokunarak havanın geçmesi için ortada küçük bir oluk oluşturur. Ses, dilin ortasında kalan bu ince delikten geçerek çıkar. Dişler birbirine değmeyecek kadar yaklaşmış, dudaklar birbirinden ayrılmış durumdadır.”S” sesini çıkartmak için, önce nefes alıştırmaları yaptırılır ve nefes verilirken çıkan soğuk nefes çocuğun eline temas ettirilir. “Sssss” gibi, bu çalışmalar anında, dişler birbirine iyice yaklaştırılır. Yalnız bu yaklaşma fazla yapılırsa ıslık sesi çıkar. Buna engel olmak için çocuğun dişleri arasına kalınca bir kâğıt konur ve çıkarılır. Kalan açıklığın korunması çocuklardan istenir. Bu sesi meydana getirmek için dilin alt çeneye iyice yatması gereklidir. Yalnız bu çalışmaların başında öncelikle çocukların dilleri dışarıda olmak üzere “S” sesi çıkartılmaya çalışılır. Sonra dillerini içeri, dişlerinin arkasına çekmeleri söylenir. Başka bir çalışma şekli de “F” sesi çıkarılırken alt dudak biraz aşağı çekilirse “S” sesi çıkar. “S” sesinin çıkartılmasında “Z” sesinin çıkışından yararlanılır.
6-) ( Ş) Nefes sesidir. Dilin üstü ile yandan engellenir. Dil ucu ve dil palası diş etlerinin geri kısmına ve sert damağın ön kısmına kadar uzatılır. Nefes ağızdan “S” ye göre daha genişçe bir boşluktan çıkar. “Ş” de nefes sıcaktır. “Ş” sesini çıkartmak için önce çocuklara “S” sesi çıkarttırılır. “S” sesi telaffuz edilirken parmaklarımızla dudakları yanlardan öne doğru toplarsak ve dilin ucunu biraz geriye çekersek “Ş” sesi meydana gelir.
7-) ( T) Nefes sesidir. Dilin ucu ile tam engellenir. Dil ucu üst dişlere ve biraz da diş etlerine doğru temas ettirilir. Kenarları ise azı dişlerine ve biraz da diş etlerine değerse nefes, ağzın boşluğu içinde hissedilir. Sonra da dilin birden bire aşağıya doğru çekilmesiyle patlama halinde dışarı çıkar. Ses telleri titreşim yapmaz. “T” sesini çıkartmak için çocukların ellerine ince bir kâğıt parçası verilerek ( tı-tı) şeklinde üfletilir. Bu sesi çıkarırken elimizle dudaklar biraz yana getirilirse “F” sesini çıkarmış olur.
😎 ( D) Hançere sesidir. Dilin ucu ile engellenen bir sestir. Meydana geliş şekli “T” sesinin aynıdır. Ses telleri titreşim yapar. Dilin ucu üst diş etlerine temas eder. Ancak “T”deki gibi basınç yapmaz. Dişler “T” deki gibi fazla sıkılmamaktadır. “T” telaffuz ettirilirken çocukların hançerelerine hafifçe bastırılırsa “D” sesi meydana gelir. “T” ile “D” arasındaki fark hançeredeki titreşim ve ağızdan çıkan nefesi, kâğıt ile kontrol ettirilerek çocuklara fark ettirilir. “D” harfini “N” gibi çıkaran çocukların burunları sıkılınca “D” sesi çıkar.
9-) ( F) : Nefes sesidir. Dudaklarla merkezden engellenir. Üst dişler, alt dudağa temas ettirilir. İki çene arasındaki mesafe çok azdır. Bunun için nefes kuvvetli bir sürtünme ile çıkar. Ses daha çok dudağın içi tarafından çıkar. Yanakla azı dişlerine yanaşır. Dil ucu, alt kesici dişler arasındadır, ses telleri titremez, nefes şiddetlidir. “F” sesini çıkarmak için üfleme yapılırken üst dişlerimizi alt dudağa temas ettirirsek “F” sesi çıkar. “S” sesinden de “F” sesine kolay geçilir.
10-) ( V) : Hançere sesidir. Dudaklarla merkezden engellenir. “V” sesinin meydana geliş şekli “F” sesinin aynısıdır. Yalnız birisi hançere, birisi nefes sesidir. “V” sesinde hançerede titreşim vardır. “V” sesini çıkartmak için “F” sesinden hareket edilir. “F” telaffuz edilirken alt dudak büzülerek sıkılırsa “V” sesi çıkar.
11-) ( Ç ) Nefes sesidir. Yumuşak damakla tam engellenir. Dil “T” telaffuz edecek şekilde iken “T”nin telaffuzunu tamamlamadan “Ş” sesi gelirse “Ç” çıkar. “Ç” sesini çıkarmak için “T” den hareket edilir. “T” sesi telaffuz edilirken parmağımızla dilin ucunu dişleriniz arasına hafifçe bastırırsak “Ç” sesi çıkar. “TŞ” bileşimi çabuk çıkartılırsa “Ç” olur.Dil ucu, ön alt çene diş etlerinin dibine bastırılarak “T” çıkarılırken “Ç” çıkar.Yine “Ç” sesi çıkarmak için çocuğun eline tebeşir tozu konur, “T” çıkarırken üfleme yapar.Aynı işlem mumla da yapılır.
12-) ( C) Hançere sesidir. Yumuşak damakla tam engellenir. Meydana geliş şekli “Ç” sesinin aynıdır. Yalnız hançerede titreşim meydana gelir. “C” sesini çıkarmak için “Ç” sesi telaffuz ettirilir ve hançere üzerine elin yanıyla hafif basınç yapılırsa “C” sesi meydana gelir.
13-) ( K) Nefes sesidir. Yumuşak damakla tanı engellenir. Dil gerisi yumuşak damağa temas eder bu şekilde engellenen nefes, dilin aşağı inmesi ile birdenbire patlayarak dışarı çıkar. “K” sesini elde etmek için “T” sesinden hareket edilir. “T” telaffuz edilirken dilin ucu geriye doğru itilirse “K” sesi meydana gelir.
14-) ( G ) Hançere sesidir. Yumuşak damakla tam engellenir. Meydana gelişi “K” nın aynıdır. Yalnız hançerede titreşim olur. “G” sesini elde etmek için “D” sesini telaffuz ederken dilin ucu geri itilirse “G” sesi çıkar. Başka bir çalışma şekli de “K”yı telaffuz ederken hançere seslerinin üzerine parmakla biraz bastırılırsa “G” sesi çıkar.
15-)( Ğ ) Tek olarak çalışılmaz. Bu sesten önce gelen sesli harfi uzatmak suretiyle “Ö” sesi çıkartılır. Yağmur gibi.
16-) ( R) Hançere sesidir. Dilin ucu ile yandan engellenir. Dil ucu diş etlerinin geri kısmına uzanır. Dil gerisi de sert damağa doğru kalkar. “R” sesi daima önde ve yumuşaktır. Kelime sonuna geldiği zaman sesini hafif kaybeder. “R” sesini çıkartmak için çocuğa su ile gargara yaptırılır. Diğer bir şekil de ise brrrrr dedirterek dudak titretilir. Oradan dil titreşimine geçilir.
17-) ( Z) Hançere sesidir. Dil ucu ile yandan engellenir. “S” sesinin oluşumuyla aynıdır. “Z” sesini çıkartmak için “S” sesi telaffuz ettirilir. Çocukların hançereleri üzerine titreşim yaptırılır. Titreşim parmaklar ile hissettirilir.
1😎 ( Y) Hançere sesidir, dilin üstü ile yandan engellenir. Ve dişlere yavaşça temas eder. Nefesin, dilin orta yanlarından geçmesi için dar bir geçit meydana gelir, sonra dil hemen aşağıya iner. “Y” sesi çok hafif bir sestir. Bunu çıkartmak için “İ A”dan “Y” ye geçilir. “Y” sesini çıkartmak için “R” sesinden hareket edilir. “R” sesi titreşimsiz yapılırsa “Y” sesi meydana gelir. Bunun için “R” telaffuz edilirken dilin üstten ucu hafifçe basılırsa “Y” meydana gelir.
19-) ( H): Nefes sesidir. Kendinden sonra gelen vokallerin kalıbına giren bir sestir. “Ü” sesini çıkartmak için nefes ayna üzerine boşaltılarak aynadaki buğulanma çocuğa gösterilir.
20-) ( L) Hançere sesidir. Dilin ucu ile merkezden engellenir. Dil ucu üst dişlere temas eder, dil önü sert damağa kalkar. Nefes dilin kenarlarından yanlara doğru çıkmış olur. Ağzın durumu bu sesten önce veya sonra gelene bağlıdır. “L” sesi ‘la la’ hecelerinin tekrarı ile geliştirilir.
21-) ( J) : Hançere sesidir. Bu sesi çıkartmak için “Ş” sesi çıkarılırken hançere üzerine bastırılırsa “J” sesi meydana gelir.
Alfabemizde bulunan sesli ve sessizlerin fonetiğine ve artikülâsyonuna ait yukarıda verilen pratik bilgilere ek olarak aşağıdaki maddelerin bu çalışmalarda dikkate alınması gereklidir.
1- Çok bağıran çocukların seslerini normal duruma getirebilmek için çalışmalara bir zaman ara verilmeli ve aralıklı bir şekilde çalışılmalıdır.
2- Cızırdayarak konuşan bir çocuğun sesini berrak bir duruma getirmek için alçak sesle konuşturmak gerekir.( İki metreden duyulacak şekilde)
3- Tiz sesli çocukların seslerini istenilen tona getirmek için sesin göğüs boşluğundan verilmesi gereklidir. Bunu çocuklara hissettirmek için öğrencinin bir elini kendi diğer elini de öğretmenin göğsüne koydurmalıdır. Çocuk masaya yatırılır ayaklar kendisine doğru çekilir eller yanda düz durumdadır. Bu şekilde karın kasları gevşetilmiş olur. Çocuğun göğsü üzerine hafif darbeler yapılarak istediğimiz ses elde edilir.
4- Başı arkaya, arkadan öne almak suretiyle ses telleri gevşetilerek tiz ses pesleştirilir.
5- Yumuşak damağı çalıştırmak için boğaz gıgıklanır, gargara yaptırılır.
6- Sesleri çok ağır çıkan çocukların seslerini düzeltmek için yukarıdaki çalışmaların tersi yapılır. Ses çocuğa hançereden verilir. Çocuğun bir eli öğretmenin hançeresinde diğer eli de kendi hançeresindedir.
7- Çocukların bazıları burundan konuşurlar. Bunun için ilk çalışma şekli çocuğun ses çıkarırken bumu sıkılır veya boynu arkaya doğru eğilir. Bundan başka kamışla su üfletilir, sabun köpüğünden balon yaptırılır, avurtları şişirtilerek yürütülür.
8- Yuvarlak sesleri alçaltmak için dudaklar öne uzatılır.
9- Geniz seslerini hissettirmek için dudaklar kapalı olarak mırıldanmak yeterlidir.
Kaynaklar
İşitme Engelliler Eğitim Dergisi
